Τα κρυφά σχολειά του ΚΚΕ

Κατράκης, Ρίτσος και Κέτσης στη Μακρόνησο

Κείμενο Ρωμύλου

Μεγάλος θόρυβος για τα ‘κρυφά σχολειά’ επί Τουρκοκρατίας. Αφορμή ένας πίνακας του ζωγράφου Νικόλαου Γύζη στα 1885ή 1886 κι ένα ποίημα του Ιωάννη Πολέμη. Δυο αναφορές που είναι άρρηκτα δεμένες με την προσπάθεια της παπαδοκρατίας να ‘πείσει’ το κοπάδι των πιστών, ότι λειτουργούσαν ‘κρυφά σχολειά’ την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια ακόμα προσπάθεια αλλοίωσης της ιστορικής πραγματικότητας. Η προσωπική μου άποψη είναι ότι οι παπάδες πράγματι δίδασκαν στα παιδιά των κοτζαμπάσηδων γραφή, ανάγνωση και αριθμητική. Αριθμητική για να μπορούν να κρατούν λογαριασμούς από το δούναι και λαβείν με τους τούρκους αγάδες και την τοκογλυφία σε βάρος του λαού. Γραφή κι ανάγνωση για να μπορέσουν κάποια στιγμή ν’ αντικαταστήσουν τους γηραλέους παπάδες και να διαιωνιστεί η κοπρώδης αυτή συνομοταξία σκοταδισμού.

Μεγάλο φόβο έδειξε ο ‘δυτικός’ κόσμος απέναντι στην γνώση. Τι να πρωτοθυμηθούμε; Το κάψιμο της Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια κατ’ εντολή-όπως λέγεται-του Θεοδόσιου του ‘Μέγα’ και υπό την προσωπική επίβλεψη του Πατριάρχη Θεόφιλου, ο οποίος είχε απευθυνθεί στον Αυτοκράτορα για να πάρει την σχετική άδεια, προκειμένου να εξαφανίσει κάθε τι ‘ειδωλολατρικό’; Να αναφέρουμε το κάψιμο χιλιάδων τόμων με τη σοφία των αράβων, μετά την ‘ανάκτηση’ της Γρανάδας από τον στρατό της Ισαβέλλας; Να θυμηθούμε το Γαλιλαίο και τον Τζιορντάνο Μπρούνο; Να θυμηθούμε το κάψιμο χιλιάδων βιβλίων από τους Ναζί;

Όλη την αγριότητα των και το μίσος των βασιλικών έζησε στο πετσί του ο Μάνος Κατράκης. Αποκομμένη η οικογένειά του από τα εμβάσματα που έστελνε ο πατέρας του. Τέτοιο μίσος ενάντια στους Κρητικούς-βενιζελικούς.  Είναι το ίδιο εκείνο μίσος της αστικής τάξης απέναντι στους κομμουνιστές. Βασανιστήρια, φυλακίσεις, βιασμοί γυναικών, εκτοπίσεις κι εξορίες. Αυτή είναι η ‘ηθική’ της άρχουσας τάξης στη χώρα μας. Βία-κρατική και παρακρατική-εκδίκηση και προσπάθεια συντριβής-φυσικής και ηθικής-των κομμουνιστών και των άλλων δημοκρατών, που διάλεξαν τον έντιμο δρόμο της αντίστασης, της πάλης για την αναγέννηση της χώρας.

Ας δούμε όμως τους χώρους, όπου ‘φιλοξενήθηκε’ η αφρόκρεμα της εργατικής τάξης, όπως αναφέρονται από τον Χρήστο Θεοχαράτο στη Βιογραφία του σ. Χαρίλαου:’ υπήρξαν δεκάδες και δεκάδες κάτεργα σε ολόκληρη τη χώρα-ηπειρωτική και νησιωτική: ενετικά κάστρα, οθωμανικά φρούρια, πύργοι, λαζαρέτα ( λοιμοκαθαρτήρια ), αποθήκες, αποικιοκρατικές υγρές φυλακές, εγκληματικές φυλακές του αστικοτσιφλικάδικου 19^ου αιώνα, μπουντρούμια, επανορθωτικές φυλακές, ξερονήσια, σκόπελοι, ελώδεις και νοσηρές περιοχές…..για τη φυσική εξόντωση των κομμουνιστών χρησιμοποιήθηκαν με την ίδια ευκολία : η ηρωική Ακροναυπλία, αλλά και οι καπναποθήκες της Θήβας, το οθωμανικό κάστρο Ιτζεδίν Πασά της Κρήτης, αλλά και οι εγκληματικές φυλακές της Κεφαλλονιάς, ο υγρός τάφος της Κέρκυρας, αλλά και οι σύγχρονες φυλακές του Αβέρωφ και της Αίγινας, το Γεντί Κουλέ, αλλά και οι σάπιες φυλακές στο βάλτο του Λιβαδιού (Κεφαλλονιά), τα Γιούρα αλλά και η Μακρόνησος, το Τρίκερι, αλλά και ο Άη-Στράτης, οι υποφερτές φυλακές της Πάτρας, αλλά και το κολαστήριο των Ιωαννίνων, η φρίκη των Κέντρων Μεταγωγών, αλλά και τα καταγώγια της οδού Μπουμπουλίνας.

Γράφει ο Μήτσος Στολίδης, που πέρασε 24 χρόνια -1945-1964 και 1967-1971: ‘Από το 1945 ως το 1974, στα κάτεργα αυτά η ιστορία δεν παρουσίασε κενά. Σ’ αυτά οι άνθρωποι ήταν καθημερινά παρόντες για να πολεμήσουν με το μυαλό, την καρδιά και την ψυχή τους: τις αγωνίες και τις στερήσεις, το χρόνο, τη βία και το θάνατο και να κρατήσουν τη δυνατότητα να ζήσουν με αξιοπρέπεια….. δώσανε την πιο μακρόχρονη και την πιο σκληρή μάχη της ζωής… εδώ αναμετριόνταν κάθε μέρα και κάθε στιγμή η πίστη στα ιδανικά με τη βαρβαρότητα και το έγκλημα.

Και παρακάτω …οι περισσότεροι από εκείνους που είχαν ασχοληθεί με τους Δεσμώτες εκείνης της περιόδου 1945-1974 συμφωνούν ότι αν οι εγκάθειρκτοι κομμουνιστές επιβίωσαν της αξημέρωτης εκείνης ‘Νύχτας’, τούτο οφείλεται στις άτυπες επιτροπές που ίδρυσαν μέσα στα κάτεργά τους, τις γνωστές ‘Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Κρατουμένων’… η εικόνα της ζωής δεν ήταν παντού η ίδια. Το κλίμα που επικρατούσε γενικά επηρέαζε τις συνθήκες. Αλλά ο περίγυρος, ο συγκεκριμένος χώρος-ακόμα και οι διαθέσεις  τοπικών παραγόντων, διαμόρφωναν αλλοιώτικη κατάσταση. Οι φυλακές που ήταν απομακρυσμένες από το Κέντρο, αντιμετώπιζαν μεγάλες δυσκολίες, περισσότερα προβλήματα και κινδύνους. Είναι γνωστή η σφαγή 32 αγωνιστών στις φυλακές Γυθείου από τους συμμορίτες του Κατσαρέα

…η αντιμετώπιση των αναγκών και των προβλημάτων υποτάσσονταν στα συμφέροντα του συνόλου. Η καθολική συμμετοχή με βάση τους κανόνες ομαδικής διαβίωσης ήταν η δύναμή τους.

Έτσι με βάση την συντροφικότητα, τις αρχές της συλλογικότητας, την αλληλεγγύη, δημιουργήθηκαν τέτοιες δραστηριότητες που μεταμόρφωσαν τις συνθήκες των κάτεργων σε χώρους και αναπτύχθηκαν η αυτοπεποίθηση και η πίστη στις δυνάμεις τους, ενίσχυσε τη κι ατσάλωσε τη θέληση και τη διάθεσή τους να συνεχίσουν τον αγώνα. Έτσι τα κάτεργα δεν μόνο κάστρα αντίστασης και αγώνα. Ήταν και σχολεία. Που θα εφοδίαζαν όσους δεσμώτες θα επιβίωναν με γνώσεις για τον αγώνα της ζωής.

Το εγχείρημα, όπως καταλαβαίνετε, ήταν όχι μόνο τολμηρό, αλλά και γιγαντιαίο. Έπρεπε να εξασφαλιστούν μέσα και δυνατότητες, διδακτικό προσωπικό. Ένα σχολειό που έπρεπε να λειτουργήσει μέσα στη γενικότερη απαγόρευση κάθε μορφωτικής και πολιτιστικής προσπάθειας. Και τότε ένα άλλο ερώτημα τέθηκε. Τι ανάγκες έπρεπε να καλύψουν αυτά τα σχολεία; Τα ‘Κρυφά Σχολειά του ΚΚΕ κάλυψαν πολύπλευρες ανάγκες. Από στοιχειώδεις έως Πανεπιστημιακές, από θεωρητικές ως επαγγελματικές. Ιστορία, Πολιτική Οικονομία, Φιλοσοφία.

Ο Μίκης Θεοδωράκης με συνεξόριστους συντρόφους του «Στη Μακρόνησο χάθηκαν όλα τα αντίγραφα, γιατί εκεί απαγορευόταν να έχουμε γραφτά. Και τα 'χανε πάρει όλα, τα είχανε βάλει κάτω στην παραλία, φύσηξε μια μέρα μια άλλη θύελλα, άνοιξε τα μπαούλα, πήρε τις νότες μου όλες ο άνεμος, γέμισαν τα συρματοπλέγματα με νότες και ένας παλιός συναγωνιστής φαίνεται ότι είχε χρησιμοποιήσει αυτό για το αποχωρητήριο. Αλλά είδε ότι είναι νότες, το φύλαξε και μετά από καιρό μού το 'στειλε και μου λέει: "Με συγχωρείς που είναι λίγο λερωμένο, αλλά εκείνη τη στιγμή δεν είχα τίποτ' άλλο και πήρα τις νότες σου και στις στέλνω πίσω"... Θυμάμαι είχα τότε ένα έργο του Σοστακόβιτς κι αποσπάσματα από την Πρώτη Συμφωνία και πήγαμε στη σκηνή των στρατηγών. Ηταν εκεί ο Σαράφης, ήταν ο Μάντακας, ο Ηλιού, ο Αυγερόπουλος κι εκεί με μια μικρή ορχήστρα έδωσα τα πρώτα αποσπάσματα της Πρώτης»

Ακλόνητη πίστη στο μαρξισμό-λενινισμό, ακράδαντη πεποίθηση ότι ‘ξημερώνει’ και κάποια στιγμή θα βγουν έξω πάλι στη ζωή, τους ανάγκασε να προσαρμόσουν τα προγράμματα με τέτοιο τρόπο, ώστε αυτά που μάθαιναν να τους χρησίμευαν και στην αυριανή ‘ελεύθερη’ ζωή τους. Ξένες γλώσσες, σχέδιο, λογιστική, ζωγραφική, λογοτεχνία, θέατρο κ.α. Να θυμηθούμε τον Κατράκη, ο οποίος στη διάρκεια της ‘θητείας’ του στα ‘Κρυφά Σχολειά’ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το ακριτικό τραγούδι και τις παραλογές του, την κρητική λογοτεχνία και με ότι αργότερα παρουσίασε στις απογευματινές λογοτεχνικές παραστάσεις στο Θέατρο Κώστα Μουσούρη. Πίσω από τα συρματοπλέγματα, μέσα στα σκοτεινά μπουντρούμια διεξήχθησαν επετειακές και άλλες εκδηλώσεις μνήμης και αθλητικοί αγώνες, χορευτικές εκδηλώσεις με χορούς από κάθε γωνιά της πατρίδας μας.

Τα τελευταία χρόνια με πρωτοβουλία της ΚΟΜΕΠ και με ένα εναρκτήριο άρθρο της σ. Δώρας Μόσχου (ΚΟΜΕΠ τεύχος 4/1998 ), άρχισε μια πιο συστηματική έρευνα για τον παιδευτικό και παιδαγωγικό ρόλο του ΚΚΕ στα κάτεργα της αστικής τάξης. Στο τέλος του άρθρου αναφέρει :’ οι έγκλειστοι και οι εκτοπισμένοι των τόπων μαρτυρίου διδάσκουν το πιο πολύτιμο μάθημα: η κατάκτηση της ζωής αποτελεί συστατικό βελτιωτικό στοιχείο του τρόπου ζωής, διαμορφώνει χαρακτήρες και συνειδήσεις, γεννά αντιστάσεις. Κι όταν η γνώση συνδυάζεται με τη μαρξιστική-λενινιστική θεωρία, βοηθάει στην αποκάλυψη της κίνησης, της πραγματικότητας και γίνεται ισχυρό όπλο στα χέρια εκείνου που θέλει να την αλλάξει. .’

Αλλά, θα μου επιτρέψετε να κάνω μια ειδική αναφορά στο τιτάνιο έργο που συντελέστηκε στο Τρίκερι. Εκεί βέβαια δέσποζε η μορφή της αξεπέραστης κομμουνίστριας και παιδαγωγού Ρόζας Ιμβριώτη και της επιστημονικής παιδαγωγικής ομάδας. Η ομάδα της Ρόζας  περιλάμβανε: τη Μαίρη Αλεξιάδη, τις αξέχαστες αδελφές Λίλα και Μάχη Κοντοπούλου, τη Λίζα Κόττου, εξειδικευμένη φιλόλογο, με μετεκπαίδευση στο Παρίσι και το Βερολίνο, με υποτροφία του Κράτους, η Ελένη Γαρύδη φιλόλογος, όπως και η Ελένη Ιατροπούλου, ενώ η Άννα Νικολακοπούλου ήταν Μαθηματικός. Ιδιαίτερη μνεία στην βετεράνο αγωνίστρια Κατερίνα Μάμελη, δασκάλα, ενώ οι τραπεζικές υπάλληλοι δίδασκαν λογιστική. Όλες αυτές με λιγοστά βιβλία-βοηθήματα που βρισκόντουσαν στο στρατόπεδο, κατάρτισαν ένα πρόγραμμα με εκπληκτικά αποτελέσματα. Συνολικά υπήρχαν 52 καθηγήτριες και δασκάλες. Αίθουσες διδασκαλίας ήταν οι ελιές, τα πλατώματα και τα ξέφωτα. Από τις 470 εξόριστες που είχαν εγκαταλείψει το δημοτικό στις τελευταίες του τάξεις, αποφόιτησαν από το ‘Κρυφό Σχολειό’ με άριστες επιδόσεις. 380 αγράμματες κατόρθωσαν κι έμαθαν γραφή, ανάγνωση κι αριθμητική. 80 από τις εξόριστες που τις είχαν αρπάξει από τα θρανία του Γυμνασίου, οι καθηγήτριες, ανάλογα την ειδικότητά τους, τις δίδαξαν τα αντίστοιχα μαθήματα κι ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους με απόλυτη επιτυχία. Δεκαπέντε ‘απόφοιτες’ προετοιμάστηκαν ειδικά για εισαγωγικές εξετάσεις σε Πανεπιστήμια κι Ανώτερες Σχολές.

Όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα της Κατάρτισης του ‘Μορφωτικού Προγράμματος’ του στρατοπέδου κι έτσι συντελέστηκε και στην πράξη, αυτό που ακόμα και σήμερα διεκδικούμε:’ ΠΑΙΔΕΙΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ’.